Waarom is de IC-capaciteit de belangrijkste thermometer: een gedachte experiment vanuit antropologen

Hoe komt het eigenlijk dat het OMT zo centraal is komen te staan en zo bepalend is geworden voor de besluitvorming van het kabinet? Wat maakt het Coronavirus, of het Covid-19 virus, anders dan de vele andere virussen die de mensheid regelmatig teisteren? Waarom jaagt het Covid-19 virus ons zoveel schrik aan, laat het zoveel alarmbellen afgaan en leidt het tot zoveel zware maatregelen die zo rigoureus ingesteld worden? Dat lijkt volgens ons vooral te komen door de aangrijpende beelden van overvolle ziekenhuizen, een gebrek aan IC-capaciteit en de dramatiek van de triage die o.a. in Italië plaatsvindt. Wie krijgt er wel zuurstof toegediend en wie wordt naar huis gestuurd om daar het noodlot te accepteren? Dat zijn situaties die we in Nederland – en in elk ontwikkeld land – niet mee willen maken en die ons aan middeleeuwse toestanden doen denken. Deze verontrustende en onbekende beelden verklaren dat het logisch lijkt om in eerste instantie alle aandacht op de IC-capaciteit te focussen en verklaart ook de samenstelling van het OMT uit medische en virologische experts.

De aanname die achter deze beleving van de Coronapandemie schuil gaat is dat IC’s vol liggen omdat er oftewel extreem veel mensen besmet zijn of dat het virus erg gevaarlijk is of allebei`; en dat het gevaar dreigt dat er veel mensen zullen overlijden als we niets doen. Politiek en media zijn de IC-capaciteit als thermometer van de algehele impact van het virus gaan zien, met als symbolische doel het voorkomen van triage: door zo snel mogelijk het aantal bedden met ademhalingsapparatuur te vergroten, maar vooral door rigoureuze maatregelen te nemen die de instroom naar de IC-units moeten vertragen. De dreiging van triage lijken een beeld op te roepen van een ziekenhuissysteem dat piept en kraakt onder de coronapandemie. Een beeld van verlies van controle. Deze beelden versterken het idee dat we te maken hebben met een virus dat vele malen heftiger is dan we gewend zijn. Wanneer hebben we ooit meegemaakt dat onze IC-capaciteit ontoereikend is? In 2018 kwamen we wel in de buurt tijdens een heftige griepgolf, maar nu lijkt het echt niet meer houdbaar om zonder ingrijpende maatregelen deze crisis door te komen.

Volgens ons is er is nog iets vreemds aan de hand dat de ‘strijd’ tegen het virus bemoeilijkt. IC-artsen constateren regelmatig dat mensen met Corona vooral erg lang op de IC liggen, soms wel 3 weken en dat is wel 7 keer zo lang als een dag of 2 à 3 wat gebruikelijk is. Dit fenomeen van ‘lang op de IC liggen’ lijkt tamelijk uniek voor dit Covid-19 virus. Daarbij is het belangrijk om te benadrukken dat het er niet op lijkt dat er veel meer mensen richting de IC komen dan tijdens een andere epidemie – zoals een zware griepgolf. Recente onderzoeksresultaten lijken ook steeds meer aan te tonen dat ook de sterftecijfers niet veel hoger liggen dan bij zo’n griepgolf, al blijft dat voorlopig nog onzeker.

Antropologen kijken hoe mensen betekenis geven aan ongrijpbare gebeurtenissen, en vanuit die blik ontstond bij ons de vraag of de betekenis die wij geven aan alle heftige beelden ook echt overeenkomt met de werkelijkheid. Het idee dat er massaal doodzieke mensen naar het ziekenhuis gaan en de IC-bedden bezetten, past wel bij de verontrustende beelden maar klopt eigenlijk toch niet helemaal. Het lijkt niet perse zo te zijn dat de instroom enorm is, maar vooral de uitstroom die traag is: er komen mensen bij maar er gaan nauwelijks mensen weg. Dit verschil in betekenisgeving aan de heftige beelden en gebeurtenissen heeft belangrijke consequenties voor het maken van verstandig afgewogen keuzes. Het Corona virus is een vreselijk virus, maar we moeten ons de vraag wel durven stellen of Corona de voor iedereen levensbedreigende pandemie is die onze beschaving op de proef stelt.

De raadselachtige eigenschap van het virus om zware patiënten lang aan de ademhalingsapparatuur te laten belanden, zou ons op een bizarre manier op het verkeerde been kunnen zetten. De paniek en de ingrijpende lockdown in Wuhan, Italië, Spanje, Nederland en de VS hangt veelal samen met het dreigende tekort aan bedden van de Intensive Care eenheden. Dat idee zou vooral dreigend zijn als de zware patiënten op de IC het topje van een enorme ijsberg vormen. Maar het zou ook zo kunnen zijn dat de rest van die ijsberg – het overgrote deel - bestaat uit mensen die nauwelijks last hebben van het virus en zelfs niet merken dat ze besmet zijn. In dat geval is er geen ‘piepend en krakend’ zorgsysteem, maar vooral een ‘piepende en krakende’ IC-systeem. `In dat geval zouden we het gevaar overschatten, juist door die vreemde en ongebruikelijke uitwerking van het Covid-19 virus op de longen van de zwaarste slachtoffers. Die relatief beperkte groep zou dan de doorstroming in de IC-units afremmen, in tegenstelling tot bij een hevig griepvirus, zoals in 2018. Toen bleek er ook een grotere toename van patiënten op de IC’s maar die konden de stroom toen net aan omdat de gemiddelde ligtijd veel korter was (2 tot 3 dagen). Ondanks die relatieve kortere opnameduur trof dit heftige griepvirus toen overigens ook een grote groep kwetsbaren en ouderen in ons land; in dat jaar zijn er ruim 9400 mensen in Nederland aan het griepvirus gestorven en wereldwijd stierven er ruim 600.000 mensen aan de griep.

Mocht er een kern van waarheid zitten in bovenstaande gedachte, dan zou deze pandemie een echte ‘perfect storm’ zijn, een samenkomst van de volgende factoren: een trage uitstroom van IC-patiënten, nare beelden en het spookbeeld van de triage, oververmoeide IC-artsen die een uniek ziektebeeld meemaken, het gebrek aan inzicht in zaken als besmettingsgraad, immuniteit en sterftecijfer en een begrijpelijke maar wel vernauwende medisch-epidemiologische tunnelvisie in de journalistiek en politiek. De aanname van een falend ziekenhuissysteem zou dan dus te voorbarig zijn, maar ons daardoor wel verleiden om heftige maatregelen te nemen die we tijdens een hevige griepgolf niet eens zouden overwegen. Dit staat overigens geheel los van de bewonderingswaardige en terechte inspanningen van IC-artsen en verzorgenden en van iedereen die de IC-capaciteit zo veel mogelijk wil vergroten. Als deze misvatting – die wereldwijd zou zijn gemaakt – echt klopt, dan zijn vooral de heftige maatregelen die in de maatschappij als geheel worden genomen het probleem. Die zorgen voor een enorme hectiek en gevaarlijke onbekende ‘instant experimenten’ om de instroom op de IC te stoppen, terwijl juist de trage uitstroom het probleem zou kunnen zijn. Lang verhaal kort: de unieke eigenschap van Covid-19 – zeer langdurige beademing – zou één van de verklaringen kunnen zijn voor de plotselinge, ongewogen drastische maatregelen kunnen zijn.

Het is een nobel streven om alle patiënten te willen redden, maar de prijs voor het indammen van de stroom naar de IC’s is hoog voor veel onderdelen en aspecten van de samenleving. Veel mensen raken op dit moment al hun baan kwijt en vragen massaal steun aan bij de overheid. Mensen die nog wel een baan hebben kunnen vaak niet naar kantoor en raken gestrest omdat ze verschillende ballen in de lucht moeten houden: werk in combinatie met thuisscholing en kinderopvang zorgt voor het gevoel ‘op alle vlakken net tekort te schieten’. Kinderen missen al wekenlang hun school en het risico dat kwetsbare kinderen van de radar verdwijnen stijgt met de dag. Sectoren zoals de horeca en de culturele sector lopen klappen op waarbij het de vraag is of ze daar nog overheen komen. Ook de zorgsector zelf ondervindt nu al problemen, omdat mensen met andere klachten zoals hart- en vaatziekten zich nauwelijks nog melden bij hun huisarts of in het ziekenhuis. Het is nu al duidelijk dat er een enorme wachtlijst aan zorg zal zijn wanneer de Corona-crisis voorbij is. Je kunt eigenlijk wel spreken van een algehele maatschappelijke en mentale ontwrichting van de samenleving die tot indirecte gezondheidsproblemen, zowel fysiek als mentaal, en helaas ook tot sterfte zal leiden.

De ‘perfect storm’ die rondom Corona wereldwijd is ontstaan – met als meest zichtbare symbool de nauwe focus op de IC-capaciteit als ‘heilige’ thermometer – zou een grote impact kunnen hebben op onze beschaving. Naast de directe tragiek van het Covid-19 virus zelf, zouden de verregaande maatregelen daarbovenop voor nog grotere problemen kunnen zorgen. Hiervoor zou geen schuldige aan te wijzen zijn, behalve het geniepige en grillige Coronavirus dat misschien ook wel als ‘IC-virus’ kan worden bestempeld. Mocht de traagheid van IC-uitstroom eigenlijk het probleem zijn, dan wil dat niet zeggen dat er geen ramp gaande is, maar dat we die anders moeten bekijken. Het grote verdriet van mensen die hun dierbaren aan Corona zijn verloren is heftig en aangrijpend, ongeacht vanuit welke lens je kijkt.

Wij zijn geen virologen of IC-artsen en weten niet of bovenstaande beredenering klopt, maar het laat wel zien op welke wijze verandering van perspectief ook tot andere keuzes kan leiden. Het is echter wel zaak om vanuit verschillende perspectieven te blijven duiden, vooral omdat deze crisis in zoveel gelederen van de samenleving grijpt. Zo grillig als het virus onze aandacht heeft gericht op de IC-capaciteit, zo krachtig kunnen we die aandacht ook weer verbreden om verstandige en afgewogen keuzes te maken. In deze zware tijden is het cruciaal om de slimste maatregelen voor de gezondheid van de hele maatschappij te maken, dus voor ons allemaal. Het verdriet dat dit virus brengt is vreselijk, zoals het verdriet bij elke sterfgeval vreselijk is. Maar te lang blijven varen op een eenzijdige en nauwe koers kan ook veel verdriet opleveren, nu al en zeker in de toekomst.

Twee organisatie-antropologen

22 april, 2020